Een deel van de geschiedenis van Haulerwijk en de omgeving, aangevuld met oude afbeeldingen uit het dorpsarchief.
De gegevens zijn tot stand gekomen naar aanleiding
van een lezing van dhr. Sander Reinders.
Landweren
Een landweer was een verdedigingsgordel meestal op de grens van twee provinciën.
In 1710 bezat de omgeving van het hedendaagse Haulerwijk ook een landweer en wel achter het voormalige Witte Huis aan de Elleboogsvaart op de grens van het tegenwoordige Haulerwijk en Veenhuizen. Deze was bedoeld om eventueel de provinciegrens tussen Friesland en Drenthe te verdedigen.
Waar Haulerwijk nu ligt, was in 1710 een groot veenmoeras. Een verbindingsweg tussen Friesland en Drenthe liep via Haule over de thans Koumansburg (Koudenburg, Kollenburg in 1710).
De weg vanaf de Haule liep langs de boerderij van Tonckens, waar vroeger Auke Hiemstra en Jelle Brouwer woonden.
Vandaar liep de weg langs de boerderij in de richting van thans de boerderij van de familie Sikma aan de Tonckensweg. Voor die boerderij boog de weg af in oostelijke richting naar Kollenburg (Koumansburg).
Deze weg liep over een hoge zandrug, die doorliep naar Veenhuizen en zo verder naar Norg.
De landweer was strategisch gelegen aan paden in een veenachtig (moerasachtig water) gebied. Een landweer had de vorm van twee ophogingen in het terrein. Tussen door liep een weg naar een andere gebied (provincie). Bovenop begroeid met een ondoordringbare haag van aangeplant en door elkaar gevlochten struikgewas. Het doel was om bij een eventueel onenigheid tussen bepaalde groeperingen een verdedigingspunt te hebben.
Ook in de nabijheid van het Allardsoog was een landweer. Waar nu het restaurant "De Drie Provinciën" is moet de landweer hebben gelegen.
Afgraven van het veen
Bij akte van 25 maart 1713verklaren Jelle Jans wonende te Medhuizen onder Oosterwolde en Tjaerd van Aijlva, oud Grietman van Dantumadeel en eigenaar van Bakkeveen, het aansteken (graven) van het Haulerveen.
Zo kon een begin worden gemaakt met het graven van de "Haulerwijkster" vaart. Dit gebeurde gelang de vordering van de afgravingen van het veen. Ook werden om de 200 meter dwarswijken gegraven.
Dit jaartal zal zo ongeveer het geboortejaar van Haulerwijk zijn geweest.
In 1718 wordt de Backeveense vaart doorgegraven tot de tegenwoordige "OudeWijk" (Waskemeer). Dit werd ook wel "De Cruijmte" of "Kromten" genoemd.
De vervening kwam nog niet echt op gang en was nog klein van omvang.
Eerste huis
In 1722 wordt het eerste huis gebouwd. Dit zal een zogenaamde spitkeet (plaggenwoning) zijn geweest.
Het blijkt dat in 1756 grensmoeilijkheden waren tussen de grietenij Ooststellingwerf en de grietenij Opsterland, maar die werden opgelost.
De ontginning kon beginnen. Dit jaar wordt gerekend als het ontstaan van Haulerwijk.
Toen Haulerwijk nog niet een zelfstandig dorp was, werd het gerekend bij Haule.
De naam Haulerwijk is ontstaan doordat het toenmalige “Haule aan de wijk gelegen” in de volksmond al vrij snel Haulerwijk werd genoemd.
Eerste School.
In 1765 waren er 30 woningen aan de vaart gebouwd in Haule aan de wijk (Haulerwijk), maar het is dan nog niet een zelfstandig dorp, dat is het pas in 1880
1770 is de eerste school gesticht en gebouwd in Haulerwijk-beneden (thans Waskemeer).
Het inwonertal is groeiende. In 1815 waren er 340 inwoners, met Haule erbij 482. Haulerwijk was het moederdorp toen al ontgroeid.
In 1824 is het inwonertal gegroeid tot 590. De groei begint er in te komen. In 1846 zijn er ruim 1000 inwoners en er waren 187 woningen. In datzelfde jaar waren er 120 leerlingen op twee scholen.
Bruine Paard.
Hoewel niet direct bewijsbaar, is het vermoeden dat de bouw van het logement/cáfe "Het Bruine Paard" dateert van voor 1815.
Het logement/café is gesticht door Rienk Rienks Hof (de oude), deze overleed op 79- jarige leeftijd op 26 mei 1844. Hij was getrouwd met Froukje Pieters Brouwer.
Op 14 mei 1846 werd door notaris Andrea te Beetsterzwaag de akte verleden, waaruit blijkt dat Sikke Joekes van der Mei (geboren 10-12-1810 te Wijnjeterp) voor de som van ƒ1.200,-- eigenaar werd van "Het Bruine Paard".
Sikke Joekes trouwde op 29 maart 1835 in de gemeente Ooststellinqwerf met Aaltje Rienks Hof, deze was een kleindochter van de stichter van “Het Bruine Paard"
Op 20 maart 1896 werd “Het Bruine Paard" verkocht aan Pieter Kok, hij was getrouwd met Jantje Bron. Pieter Kok kwam door verdrinking om het leven op 20-09-1896 te Haulerwijk.
De weduwe Jantje Bron trouwde later met Rernmelt Brandsma, deze werd toen herbergier.
De zoon van Pieter Kok en Jantje Bron, Lambertus Kok, werd de latere logement/caféhouder.
“Het Bruine Paard” had vroeger ook een doorreed, terwijl er voorts een winkeltje in kruidenierswaren aan was verbonden.
In de herberg hing toen de volgende spreuk: "Hier in Het Bruine Paard kan iedereen logeren. Hetzii kooplui van de straat, maar ook wel edele heeren". Foto ±1904
Openbare lagere school.
In 1830 kwam er een contract overeenkomst tussen de arbeiders en de veenbazen.
De arbeiders moesten werken van zonsopgang tot des middags twee uur. De verdiensten waren 60 tot 80 cent per dag. In de winter kreeg een gezin van 4 à 5 personen ƒ1,50 per week van het Armenbestuur (Dit was een grietenij instelling).
De kinderen van 10 tot 12 jaar moesten in de zomer meewerken en verdienden dan een paar centen. In de winter gingen de kinderen weer naar school.
Openbare lagere school, met op voorgrond personeel v.l.n.r.
1. Anna Bies Handwerkjuf.
2. Juf Wietske Ritsema.
3. ?
4. Juf Nijenhuis.
5. ?
6. Meester de Jong.
Foto ± 1910
Veldwachters.
In 1839 krijgen veldwachters in de grietenij Ooststellingwerf op kosten van de grietenij-kas uniformen. Haulerwijk krijgt zijn eerste provisioneel aangestelde veldwachter in 1842, met een jaarsalaris van ƒ 75,--. De eerste veldwachter wordt J.H Bijmholt.
________________________________
Omstreeks 1841 wordt zondags in de kerk met de preek vele particuliere en officiële bekendmakingen afgelezen. Na een besluit van de kerkeraad gebeurde het aflezen nu door de schoolmeester buiten de kerk.
Begraafplaats.
De begraafplaats wordt aangelegd in 1847. De grond hiervoor wordt beschikbaar gesteld door de heren van de Compagnons (Compagnons waren de in de streek gevestigde veenbazen.)
________________________________
1851.
De grietenij wordt gemeente en de grietman wordt burgemeester, de assessoren worden wethouders.
Op 28 augustus 1851 vergaderde de gemeenteraad voor het eerst.
De groei zet door, in 1856 zijn er 1631 inwoners. Ook Haule groeide mee en had 303 inwoners.
________________________________
1862.
De vaart gaat in eigendom over van de Compagnons naar de gemeente Ooststellingwerf.
Beurtschipper Eise Hoekstra had een beurtdienst van Haulerwijk naar Leeuwarden. In 1862 draagt hij deze dienst over aan Paulus Zeeman.
Doorgraven vaart.
De provincie Drenthe wilde graag de vaart doorgraven naar Veenhuizen. De provincie wilde graag een verbinding over water met Friesland.
Voorstanders van dit voorstel waren de gemeenten Norg en Ooststellingwerf, ook het Plaatselijk Belang "Vooruitgang" zag er wel heil in om verbinding te krijgen met Assen.
De provincie Friesland zag er geen heil in en wilde geen geld beschikbaar stellen.
De provincie Drenthe heeft toen grond gekocht op Friese bodem, vanaf de grens met Veenhuizen tot aan de Rolpaal en heeft het laatste stuk vaart zelf gegraven.
________________________________
Het huis rechts is gebouwd in 1911 door Sake Jans van der Wal, waar hij woonde met zijn gezin. Hij was boer en schipper. Hij onderhield een beurtdienst met een schip op Groningen.
In het links midden zie je de korenmolen van de gebroeders Foppen en Egbert van der Wal. Deze molen is in 1929 afgebroken en ergens anders weer opgebouwd.
In het links midden vooraan is het huis van Hinke van der Wal en Beitske Rooske.
Rechts zie je de boerderij waar destijds Hette Reinders en Ettina van Dijk woonden.
Nadat de familie Hette Reinders was verhuisd, is de boerderij bewoond door Jan Klooster en Jantje Borgers. Deze hebben later een nieuw huis gebouwd aan de straatweg, ongeveer in 1935 en daarna is de boerderij afgebroken.
Over de Muddewijk ligt nog een houten bruggetje met losse barte (batte).
Hulp postkantoor.
Haulerwijk kreeg in 1869 een hulppostkantoor. In 1881 wordt het postkantoor opgeheven wegens gebrek aan een opvolger. De eerste brievengaarder (kantoorhouder) was Rienk van der Mei.
________________________________
Derde huis van rechts is het tegenwoordige snackpoint "Dolly Dimple" Eikensingel nr. 1.
Afloop vervening.
In 1870 is de vervening nagenoeg afgelopen in Haulerwijk. Vele families verhuisden naar Appelscha en Drenthe. Daar werd nog druk turf gegraven.
In 1879 was de verbinding met Drenthe een feit en kon men met de Snikke tot aan Assen komen.
In 1886 wordt de begraafplaats voor een symbolisch bedrag overgedragen aan de gemeente Ooststellingwerf. Het inwonertal bedroeg in dat jaar 1621.
In 1891 wordt de vaart in eigendom overgedragen aan de provincie Friesland.
________________________________
De Ooststellingwerver.
Op 3 augustus 1895 verscheen voor het eerst de "Ooststellingwerver".
Het abonnement koste per jaar ƒ 1,25 of 2½ cent per week.
Begin 1896 waren er in totaal 236 abonnees, waarvan 21 abonnees in Haulerwijk.
Bruine paard.
“Het Bruine Paard” wordt gekocht en bewoond op 12 mei 1896 door Piet Kok, die aan het eind van 1896 in de Haulerwijkster vaart verdrinkt. De zaak wordt door zijn weduwe voortgezet, die later hertrouwt met Remmelt Brandsma, die uiteindelijk wordt opgevolgd door Lambertus Kok (Piet zn.).
________________________________
Eerste bestuur Boerenleenbank Haulerwijk. Opgericht 7 maart 1918
Boterfabriek.
In 1897 wordt de boterfabriek "De Eendracht" gesticht door Willem Sakes van der Wal. Dit was aan de thans Leeksterweg.
De coöperatieve handkracht boterfabriek "De Eendracht" werd gebouwd in 1904. De fabriek heeft gestaan achter “Het Bruine Paard" (nu Leeksterweg 2 en 4). Op het bord aan de gevel stond vermeld: "Coöperatieve Zuivelfabriek 19 De Eendracht 04". In 1907 is de fabriek opgeheven en gefuseerd met de coöperatieve zuivelfabriek "Hoop Op Zegen" te Haulerwijk-beneden (Waskermeer).
De man links midden voor de wagen is Hendrik van der Vaart (melkvaarder) en daarnaast koopman Barteld Betten (met kind aan hand). De man met twee melkbussen is Foppe Duursma. Op de steiger met witte jas directeur-botermaker Vos. Links daarvan Koene Poutsma. De man voor de directeur is Klaas Berga sr. Geheel rechts met twee melkbussen aan zijn hand is Hendrik Veenstra (melkvaarder).
Bruggen.
In 1899 hield men een inschrijving voor een nieuwe ijzeren draaibrug en de laagste inschrijver, Oege Offringa voor ƒ 2.470,–, werd het niet gegund, omdat het ƒ 70,-- boven de begroting was.
±1912
Personeel van de openbare lagere school.
Achter
1. Meester de Jong
2. Meester Venema
Voor
1. Anna Bies Handwerkjuf.
2. Juf Nijenhuis
3.
4. Juf Wietske Ritsema.
________________________________
In 1899 werd Haulerwijk aangesloten op het Rijkstelefoonnet. De openbare telefoon werd geplaatst ten huize van Sijtse Houkes aan de thans Slotemaker de Bruïneweg nr 6.
In dit pand werd in 1901 een hulppostkantoor gevestigd, brievengaarder werd Sijtse Houkes.
In 1900 besloot men tot het aanleggen van twee houten klapbruggen te Haulerwijk-boven en Haulerwijk-beneden voor in totaal ƒ 2.800,–. Deze werden in 1901 gebouwd.
________________________________
De houten klapbrug is in 1927 vervangen door een ijzeren brug. De bovenbouw kostte toen ƒ 3.249,00.
De brug werd in 1952 vervangen door de vaste betonbrug.
De ijzeren brug uit Haulerwijk-Beneden (thans Waskemeer) is in 1953 verplaatst en werd toen in het buurtschap Moskou geplaatst.
De ijzeren brug uit Haulerwijk-Boven (bij het Bruine Paard) deze ophaalbrug in kwam in Ravenswoud terecht.
De Betonbrug te Haulerwijk heeft er gelegen tot 1982, toen kwam 300 meter lange demping in het centrum.
________________________________
In 1901 had Haulerwijk 1666 inwoners.
Het Plaatselijk Belang "Vooruitgang" heeft in 1903 al plannen om de zandweg aan de noordkant van de vaart vanaf Een tot en met Bakkeveen te verharden met macadam. Pas op 20 oktober 1911 wordt het een feit en wordt de weg feestelijk ingewijd.
Een grote optocht wordt gehouden met alle schoolkinderen op versierde wagens. 's Middags werden er spelletjes gedaan op het land naast het latere Pro Rege.
De bevolking moest in eerste instantie ƒ 2000,-- zelf bijdragen, maar uiteindelijk werd er door de bevolking ƒ 3000,-- bijgedragen.
Opening kunstweg.
In 1911 is de weg aan de noordzijde van de vaart verhard.
Dat feit werd gevierd op het land bij thans Hoofdweg nr. 84 (Pro Rege) met een optocht en feest voor de schoolkinderen.
Inwijding van de kunstweg te Haulerwijk-beneden. De foto is genomen bij de brug. Dit feest werd gevierd met een optocht. De verharding van de weg kwam tot stand met een bijdrage van de bevolking ten bedrage van ƒ 3.000,--.
Boterfabrieken.
In 1907 was het einde van de boterfabriek en werd gecombineerd met de fabriek van Haulerwijk-beneden en de fabriek kreeg toen de naam "Hoop op zegen".
________________________________
Personeel van de Zuivelfabriek.
Voor de kinderen
1. Marten Knevelman (Jan zn)
2. Hielkema
3. Gerrit Ymert
4. Pooi van der Veer (Linze zn)
Achter:
1. Rink Hof (Hilbrand zn) half zichtbaar
2. Jan van der Meulen
3. Linze van der Veer
4. Heine Reinders
5. Jan Knevelman
6. Hielkema (machinist)
7. Hilbrand Hof
8. Germ Bosma
9. Koene Gerritsen
De molen van Friedus Ritsema.
±1910: Korenmolen te Haulerwijk.
De stellingmolen van molenaar Friedus Ritsema (*27-08-1853 Haulerwijk, †08-05-1903 Haulerwijk), wiens broer Wierd Ritsema bakker was.
De molen is gebouwd door Friedus en Wierd Ritsema. Ze waren molenbouwers van beroep alsmede hun vader Hindrik.
De molen stond achter de molenaarswoning thans Kerkstraat nr.6.
De molen werd aangeduid met de adressering: "de molen stond honderd meter ten westen van de hoofdbrug, ten zuiden van de vaart".
De molen werd na het overlijden van Friedus (1903) verkocht aan Rink Joekes van der Mei.
In 1910 kwam er een twintig paardekrachten petroleummotor in de molen.
Op zaterdag 28 december 1912 liet Rink Joekes van der Mei bij logement Lambertus Kok (Het Bruine Paard) de wind- en stoomkorenmolen, met de twee jaar oude 20 pk petroleummotor, met woonhuis, schuur en erf verkopen. De nieuwe eigenaar werd de heer Ottens, totdat de molen in 1920 op afbraak werd verkocht. De molen is elders weer opgebouwd.
Links op de foto zien we nog net het huis van de familie Rink Koenen, nu Molenweg nr.6.
De mannen op de foto zijn Rink Rinks van der Mei (in de volksmond Rink Sikkes genoemd) en rechts bakker Lammert Boonstra.
Op foto: 1. Rink Rinks van der Mei 2. Lammert Boonstra.
Winkelier Gerrit de Vries.
±1910
Winkel van Gerrit de Vries.
De Vries verkocht kruidenierswaren.
Het adres is thans Norgerweg 100 en 101.
Gerrit de Vries was de medestichter van de Baptisten kerk.
Openbaar vervoer.
In 1914 waren er plannen om in Haulerwijk een tramweg verbinding te krijgen vanaf Oosterwolde naar Leek.
De tramweg verbinding zou dan lopen via Fochteloo, Haule, Haulerwijk en Zevenhuizen. Dit is echter bij een plan gebleven.
Het eerste openbaar vervoer komt in 1923 van de grond, als de Haulerwijkster Autobus Maatschappij (H.A.M.) wordt opgericht. In 1926 wordt de H.A.M. een naamloze vennootschap en heet dan Haulerwijkster Autobus Onderneming (H.A.B.O.).
________________________________
1930. H.A.B.O. Bus (Haulerwijkster AutoBus Onderneming)
Tegenover thans Norgerweg nr. 90 en 91
Ijzeren draaibrug.
In 1927 kwamen er pas de ijzeren draaibruggen te Haulerwijk-boven en Haulerwijk-beneden.
De laatste feitjes.
De molen van de familie van der Wal wordt in 1929 op afbraak verkocht. Haulerwijk heeft nu geen molen meer. De molen was ±100 jaar oud. Haulerwijk had in 1929 een inwonertal van 2255 mensen.
De H.A.B.O. wordt in 1939 overgenomen door Elema Stollenga Autobusdiensten (E.S.A.) te Marum.
In 1937 verhuisde het postkantoor naar de thans Leeksterweg nr. 8. In 1982 verhuisde het postkantoor naar de Slotemaker de Bruïneweg nr. 7.
Haulerwijk-beneden krijgt in 1953 een eigen naam: Waskemeer.
In 1981 had Haulerwijk 3026 inwoners en op 31 december 2001 waren dat er 3364. Waskemeer telde toen 874 inwoners en Haule het moederdorp had toen 645 inwoners.
